مقاله: آفات بد دهانی و خشونت گفتاری مقاله

آفات بد دهانی و خشونت گفتاری مقاله

نوشته شده توسط درگاهی پور

انسان همواره برای بیان هر یک از احساسات باطنی خود از واژه ها و کلمات معینی کمک می گیرد تا آن احساسات را در دنیای بیرون مجسم سازد. نقش واژه در ساختار روان انسان ها با تاثیر آن در ارتباطات کلامی میان افراد رابطه ای تنگاتنگ دارد. هر کلمه و واژه ای در دنیای بیرون بار و معنای مخصوص خود را دارد و بدین وسیله است که انسان ها با هم گفتگو می کنند و خواسته های خود را بیان می نمایند. زبان آن چنان نقش به سزایی در برقراری ارتباط دارد که تصور دنیای بدون کلام ممکن و میسر نیست. همان طورکه کلماتی چون جانم، عزیزم و ... عواطف صمیمانه اشخاص را نسبت به هم بیان می نماید، دشنام، ناسزا و فحش نیز به مراتب عصبانیت و کج خلقی افراد را آشکار می کند.

ارتباط کلامی، گام نخست روابط اجتماعی به شمار می‌آید. این ارتباط هم مانند هر رابطه اجتماعی دیگری باید برای انسان احساس امنیت و آرامش فراهم سازد، زیرا رشد استعدادهای انسانی در فضای سالم امکان‌پذیر است و در فضای آلوده و خشونت بار، هیچ نهالی به ثمر نخواهد نشست.

نخستین آیات وحی، با ارتباطی کلامی " اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ " (سوره علق، آیه 1) " بخوان به نام پروردگارت که آفرید " آغاز می‌شود و قرآن، کلام انسان را یکی از مهمترین آفریده‌های خداوند "  عَلَّمَهُ الْبَیَانَ " (سوره رحمن، آیه 4) " به او تعلیم نطق و بیان فرمود " می خواند.

در دیدگاه قرآن کریم ارتباط انسان ها با یکدیگر بر اساس دو بینش کرامت و یا اهانت شکل می گیرد. بدین معنا که انسان ها در ارتباطات کلامی خود یا در راستای تکریم شخصیت افراد زبان می گشایند و یا در جهت تحقیر شخصیت دیگران.

بر اساس همین نگاه، قرآن طعن، عیب جویی، تمسخر و افزودن القاب زشت به اسامی دیگران از روی تکبر و خود برتر بینی را به دلیل آن که کرامت و حیثیت انسان ها را  نشانه می گیرد و موجب لطمات روحی و روانی فراوان می گردد، ظلم و خشونت می نامد و انجام دهندگان این دست گفتارها را ظالم و ستم گر معرفی می کند.

قرآن کریم در این زمینه می فرماید: " یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یَسْخَرْ قَومٌ مِّن قَوْمٍ عَسَى أَن یَکُونُوا خَیْرًا مِّنْهُمْ وَلَا نِسَاء مِّن نِّسَاء عَسَى أَن یَکُنَّ خَیْرًا مِّنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَکُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمَانِ وَمَن لَّمْ یَتُبْ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ" (سوره حجرات، آیه 11) " ای کسانی که ایمان آورده اید! نباید گروهی از مردان شما گروه دیگر را مسخره کنند ، شاید آنها از اینها بهتر باشند و نه زنانی زنان دیگر را ، شاید آنان بهتر از اینان باشند و یکدیگر را مورد طعن و عیبجویی قرار ندهید و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید ، بسیار بد است که بر کسی پس از ایمان نام کفرآمیز بگذارید و آنها که توبه نکنند ، ظالم و ستمگرند! "

از سویی دیگر اسلام سب و شتم را منع کرده است و خداوند مومنان را از دشنام و ناسزا بر کسی که در مسیر غلط قرار دارد منع می نماید زیرا جهالت و تعصب سبب می شود تا افرد از روی لجاجت، بر عقیده باطل خود پا فشاری نموده و زبان به توهین نسبت به اعتقادات مومنان بگشایند.

خداوند متعال می فرماید: " وَلاَ تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ فَیَسُبُّوا اللهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْم..." (سوره انعام، آیه 108) " (به معبود) کسانی که غیر خدا را می خوانند دشنام ندهید ، مبادا آنها (نیز) از روی (ظلم و) جهل ، خدا را دشنام دهند!...".

قرآن کریم، ارتباط سالم را بر پایه تکریم شخصیت و عزت نفس و احترام متقابل افراد استوار می داند. خداوند بندگان حقیقی را کسانی معرفی می کند که در ارتباطات کلامی خود جانب عقل را رعایت کرده و هنگامی که با افراد نادان برخورد می‌کنند، نه تنها از گفتار بی ادبانه آنان اندوهگین نمی‌شوند بلکه از سر خیرخواهی برای آنان آرزوی سلامتی کرده و بدی را با نیکی دفع می‌کنند. " وَیَدْرَءُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَة " (سوره رعد، آیه 22) " و با حسنات ، سیئات را از میان می برند ".

هنگامی که انسان از عقل و فهم خود بهره کافی را نبرد، با رویکردی خصمانه و به هر نحو ممکن در جهت از پای درآوردن و به تسلیم وادار کردن و تحقیر دیگری، زبان به طعن و کنایه می گشاید و از فحش و ناسزا به عنوان اسلحه سرد کمک می گیرد تا در این موقعیت نتیجه را به نفع خود تغییردهد.

بهره‌گیری از واژه‌ های زشت در ارتباط، نشانگر شخصیت ناسالم گوینده است که یا به عمد و یا از سر نادانی این گونه سخن می‌گوید. عقل سلیم حکم می‌کند که شنونده در حالت نخست، بی درنگ ارتباط خود را با گوینده هتاک قطع کند، چه بسا این آلودگی درونی به وی نیز سرایت کند و او را خشمگین سازد و در جهت استفاده از واژه‌ های زشت جهت مقابله به مثل بر انگیزاند.

ریشه‌ی این عمل زشت را در علم اخلاق پستی و فرومایگی نفس‌ دانسته اند. انسان فرومایه به هنگام عصبانیت و خشم، زبان به ناسزا و دشنام می گشاید و پستی نفس خود را نشان می دهد. برخی دیگر مانند غزالی ریشه ناسزاگویی را مسئله عادت می دانند. زیرا هم نشینی و مجالست با افراد پست و فرومایه، سبب پرورش عادات بد در انسان می شود.

امام محمد باقر علیه السلام کلام زشت را  اسلحه انسان ‌های پست و فرومایه معرفی کرده و می فرماید: " سِلاحُ اللِّئامِ قَبیحُ الکَلامِ " (بحار الأنوار، ج 75، ص 185) و امام جعفر صادق علیه السلام منشأ بد زبانی و هرزه گوئی را نفاق و دوروئی می شمرد و می فرماید: " الفُحشُ و البَذاءُ و السَّلاطَةُ مِن النِّفاقِ " (اصول کافی، ج7، ص 17).

انسان اگر خود را در محضر خداوند ببیند، با کنترل نفس خویش و مراقبت از خود، سنجیده و گزیده سخن می گوید. عفت کلام، زیبنده شخصیت انسان مومن است زیرا کلام، ضمیر و باطن آدمی را هویدا می سازد و زمینه ساز بدبختی و خوشبختی او می گردد. امام على علیه‌السلام مى‌‏فرماید: " تَکَلَّموا تُعْرَفوا فَانَّ الْمَرْءَ مَخْبوءٌ تَحْتَ لِسانِهِ " (نهج البلاغه، حکمت 392) " سخن بگویید تا شناخته شوید همانا شخصیت هر کس زیر زبانش نهفته است".

اگر زبان در اختیار آدمی قرار گیرد و وی با نیروی تعقل و تدبیر، آن را به کنترل خویش درآورد، از بسیاری مفاسد و گناهان در امان می ماند. زبان تنها عضوی است که منشأ بسیاری از گناهان و انحرافات است. با این توصف، سعادت انسان در گرو آن است که از شرّ زبان به خدا پناه ببرد و آن را به کنترل خود درآورد. پیامبر گرامی اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلم) در جواب شخصی که از ایشان نصیحتی خواستند می فرماید: " إَحْفِظْ لِسانِکْ " (تحف العقول، ص 55، ح 156)" زبانت را حفظ کن".

آیت اللّه مکارم شیرازی در شرح ادامه سخن پیامبر در این روایت که فرمودند: "و هَل یکبّ النّاس علی مَناخِرهم فی النّار الِّا حصائد السنتهم ..."( تحف العقول، ص 55، ح 156) " آیا چیزی جز محصول زبان، انسان را از ناحیه صورت به دوزخ می افکند؟ " این جمله را می نویسد: " معلوم می شود گناهانی که به سبب آن ها انسان با صورت به جهنّم می رود، سینه یا پا و یا دست نیست، بلکه دست آورد های زبان است."

گناه هنگامی رخ می‌دهد که انسان جایگاه والای انسانی خود و رابطه ‌اش با خدا را فراموش کند و مقابله به مثل در گناه بد دهانی و دشنام هرگز شایسته‌ی انسان مومن نیست و بهترین برخورد با آدم فحاش بی توجهی کریمانه به او می باشد. قرآن کریم در صفات مومن می فرماید: " وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِرَامًا"(سوره فرقان آیه72) "هنگامی که با لغو برخورد می کنند، کریمانه از آن عبور می نمایند."

روانشناسی ارتباط، تاثیر پیام منفی را پایدار تر و عمیق تر از پیام مثبت می داند. واژه های زشت و تحقیر آمیز به طور حتم دیر از خاطر انسان ها فراموش می شوند تا کلام هایی سرشاز از عاطفه. اگر خشونت را ایجاد مزاحمت و درد بر جسم و روان دیگری بدانیم، هرگونه بد زبانی  و دشنام گویی خشونت نسبت به روان دیگران می باشد. این خشونت که از اثر گذار ترین خشونت هاست، با جریحه دار کردن عمق احساسات یک فرد و شکستن عزت و شخصیت او، لطمات جبران ناپذیری بر فرد می گذارد.

خشونت های گفتاری یکی از موانع ایجاد ارتباطات مؤثر و مفید فردی و اجتماعی در جامعه می باشند زیرا دوستی ها را متزلزل و زمینه ساز دشمنی و کینه در جامعه می شوند. این عمل موجب واگرایی در جامعه شده و روح جمعی را از بین می برد. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: " لا تَسُبُّوا الناسَ فَتَکتَسِبُوا العَداوةَ بَینَهُ".( اصول کافی، ج 2، ص 360) "به مردم ناسزا مگویید که با این کار در میان آن ها دشمن پیدا مى کنید".

ناسزاگو با تمسخر و طعنه و بلند کردن صدا تلاش می کند تا فرد مقابل را به زانو در آورد و با ایجاد رعب و ترس، او به انفعال و عقب نشینی وادار سازد. در آسیب شناسی روانی ناسزاگویی، باید به این مسئله توجه داشت که پشت هر رفتاری عللی است که بدون آن هیچ رفتاری شکل نمی گیرد. بنابراین پشت هر رفتار پرخاشگرانه‌ ای از این دست نیز، علل و عواملی وجود دارد که با فهم و درک آنان امکان تغییر، میسر می باشد.

ناسزاگو به دلیل عدم توانایی گفتگویی برابر و نیز برای گریز از آن، با انگشت گذاشتن روی حساسیت ها، ارزش ها، نقاط ضعف و هویت طرف مقابل، وی را در شرایط تنش زا و اضطراب آور قرار می دهد تا با شکستن او خود پیروز باشد. محتوایی را که ناسزا گو بر زبان می آورد یا خود از آن برخوردار است و به دلیل اضطراب زا بودنش با انکار آن در خود، آن را به دیگری نسبت می دهد و یا ترس از برچسب خوردن  با همان محتوا را دارد که با ناسزاگویی آن ها را به طور موقت از خود دور می کند.

 فرد بد دهان عقده ها و تجربه های ناخوشایند خود را در پوسته ای از عبارات زشت و رکیک بر زبان می آورد و با این کار طرف مقابل را قربانی خشونتی می کند که گریزی از آن نیست. زیرا اگر به مقابله برخیزد و در ناسزا گویی او مشارکت کند، روح خود را مانند او پست و ذلیل کرده و اگر لب بر دهان بر بندد و سکوت کند، جراحات عمیقی را بر روح خود پذیرا شده است. اگر این دشنام ها از فرد نزدیکی که شخص وابستگی عاطفی با او دارد بیان شود، محتوای ناسزا ها، زودتر درونی تر شده و بر باور می نشیند.

تحقیر و خشونت گفتاری اکسیژن عاطفی در فضای خانواده را از بین برده و اتمسفری ناسالم را بر خانواده حاکم می کند. خانواده به عنوان بنیادی ترین نهاد جامعه، فضای امنی برای اعضای خویش می باشد. هنگامی که والدین کودک را در خانواده مورد خشونت کلامی قرار می دهند، به دلیل وجود وابستگی عمیق عاطفی بین کودک و والدین، تاثیر ناسزا ها عمیق تر بوده و زودتر در کودک نهادینه می شوند. در حقیقت کودک ناسزا را تهدیدی برای هویت و شخصیت خود می بیند تا  یک رفتار خاص.

فردی که در معرض خشونت کلامی قرار می گیرد آثار مخربی چون تحقیر شدگی، انتقام جویی، نفرت و انزجار، سرخوردگی و افسردگی او را تهدید می کند. اعتماد به نفس سالم، محصول تصور ذهنی درست فرد از خویشتن می باشد. هنگامی که اعتماد به نفس با ناسزا و نسبت های ناروا خدشه دار می گردد، انسان با تصور ذهنی ناخوشایندی از خود، توان واقعی‌ خود را از دست داده و امکان شکوفایی توانایی های بالقوه را نمی یابد.

عزت نفس در فرآیند سالمی رشد می یابد که ارزش ها و هویت فرد و توانایی های او مورد احترام و توجه قرار گیرد. شکستن عزت نفس و ارزش های فرد با خشونت کلامی برای به زانو در آوردن و تسلط بر او، ظلمی بزرگ و خشونتی آشکار است.

در دنیای امروز که عصر ارتباطات نام گرفته، محدود کردن ارتباطات کلامی و خشونت ها و کژ رفتاری های ناشی از آن به تکه گوشت داخل دهان کوته بینی است. گسترده شدن مخاطبان کلام، آفات‌ بد دهانی و خشونت گفتاری را نیز به تناسب افزایش داده است. عدم رعایت اصول اخلاقی در مناسبات اجتماعی و سیاسی، باعث ملتهب شدن فضای جامعه می گردد که آثار و پیامدهای جبران ناپذیر بعدی را در پی دارد.