مقاله: تدریس پ‍‍ژوهی یا پژوهش در کلاس

تدریس پ‍‍ژوهی یا پژوهش در کلاس

دکتر ابوالفضل بختیاری(عضو هیئت علمی سازمان پژوهش وبرنامه ریزی اموزشی)

کبری مصدقی نیک(مدرس دانشگاه ودبیر آموزش وپرورش منطقه 1 تهران)

برگرفته از: مجله رشد متوسطه، اردیبهشت 93، شماره 8

در درس پژوهی (تدریس پ‍‍ژوهی) معلم به بازاندیشی عمل طراحی ، تدوین ، تدریس ، ارزیابی و تأمل درباره یاددهی – یادگیری می پردازد. پژوهش در کلاس درس و پژوهش مشارکتی معلمان در مدرسه و کلاس درس رویکرد نسبتاً جدیدی است که در چند سال اخیر مشترکا ً سرکار آرانی در ایران ،‌و یوشیدا در ژاپن مطرح کرده اند و کم کم دارد جای خود را در مدارس و مراکز آموزشی کشور باز می کند. در نوشتار پیشین ( رشد آموزش متوسطه ، شماره 107) نگارندگان این مبحث را شرح دادند و در این مقاله به تأثیر درس پژوهی بر پرورش حرفه ای کارگزاران آموزشی پرداخته اند . درس پ‍‍ژوهی نوعی پژوهش است که معلم و دبیردر کلاس درس خود یا در کلاس درس همکارش ( همتایش ) انجام می دهد تا از نتیجه آن برای بهبود نحوه کار خود و همکارانش و ارتقای سطح یادگیری دانش آموزان استفاده شود.

اجرای درس پژوهی

تأثیر درس پژوهی بر توسعه حرفه ای معلمان ، و نیز بریادگیری معلمان و دانش آموزان مورد توجه قرار گرفته است . درس پژوهی ، یک حلقه پژوهشی است که در آن معلمان به صورت گروهی درباره موضوعات برنامه درسی به تفکر ، تأمل و پژوهش می پردازند . آنها ابتدا به تبیین مسئله ای می پردازند که فعالیت گروه درس پژوهی را بر انگیخته است و آن را هدایت خواهد کرد. مساله می تواند یک سوال عمومی ( برای مثال برانگیختن علاقه دانش آموزان به ریاضی ) یا یک سوال جزئی ( برای مثال ، بهبود فهم دانش آموزان در مورد چکونگی جمع کردن کسرهایی با مخرج های نامساوی ) باشد . سپس گروه به مسئله شکل می دهد و بر آن تمرکز می کند ، به نحوی که بتواند در یک جلسه خاص کلاسی آن را مطرح کند.

معمولاً معلمان مسئله ای را انتخاب می کنند که از فعالیتهای خود به دست آورده اند یا برای دانش آموزان دشواری هایی ایجاد کرده است . هنگامی که یک هدف یادگیری انتخاب شد، معلمان برای برنامه ریزی و طراحی درس تشکیل جلسه می دهند. اگر چه در نهایت یک معلم ،‌درس را به عنوان بخشی از فرایند تحقیق ، تدریس خواهد کرد ، ولی طرح درس محصول گروه تلقی می شود. در اینجا هدف نه تنها تولید طرح درسی اثربخش ، بلکه درک چگونگی و چرایی کارکرد طرح درس برای افزایش فهم مطالب در میان دانش آموزان است . غالباً بهانه اولیه ای که گروه تولید می کند ، درجلسه ای برای همه معلمان مدرسه طرح می شود تا به نقد در آید .برای تدریس ، تاریخی معین می شود. معلمان گروه هر کدام نقشی را بر عهده می گیرندو زمینه های لازم را برای ارجای موفق درس در شرایط واقعی بررسی می کنند . هنگام شروع تدریس ، معلمان در انتهای کلاس می ایستند یا می نشینند . ولی زمانی که از دانش آموزان خواسته می شود سرجای خود تمرین کنند ، معلمان ناظر قدم می زنند ، کار دانش آموزان را مشاهده می کنند و همچنان که درس ادامه می یابد ، از فعالیت دانش آموزان یادداشت بر می دارند . گاهی به منظور تجزیه و تحلیل درس و بحث درباره آن در زمانی دیگر فیلم بردای می شود. سپس معلمان طی یک جلسه به نقد کار مشترک خود می پردازند . در این جلسه ، معمولاً به معلمی که درس داده است اجازه داده می شود اول از همه صحبت کند و نظر خود را درباره چگونگی اجرای تدریس و مسائل عمده آن اظهار دارد . سپس معلمان دیگر گروه معمولاً از دیدگاه انتقادی درباره قسمت هایی از درس که به نظر آنها مشکل داشته است ، صحبت می کنند . تمرکز بر درس است ، نه معلمی که آن را آموزش داده است . هرچه باشد ، طرح درس محصولی گروهی است و همه اعضای گروه در مورد نتیجه برنامه خود احساس مسئولیت می کنند . در واقع آنها از خود انتقاد می کنند. چنین کاری نه یک ارزیابی شخصی ، بلکه فعالیتی است که بهبود فردی منجر می شود و از همین رو حائز اهمیت است . معلمان گروه درس پژوهی با توجه به مشاهدات و بازخوردها در درس تجدید نظر می کنند. آنها ممکن است مواد آموزشی ، فعالیت ها ، سوالها و مسائل طرح شده یا همه این موارد را تغییر دهند ، یا اصلاح کنند. تأکید آن ها غالباً بر تغییر مواردی است که در جریان کلاس درس شواهد دقیقی مبنی بر ضرورت تغییر آنها یافته اند .

زمانی که طرح درس تجدید نظر شده آماده شد ، درس در کلاسی متفاوت تدریس می شود . گاهی معلم درس همان معلم قبلی است ،‌ولی در بیشتر موارد معلم دیگری از گروه ، تدریس را بر عهده می گیرد .

یکی از ویژگیهای این مرحله آن است که همه اعضای شورای معلمان برای شرکت در تدریس پژوهی به کلاس دعوت می شوند . گاهی هم یک فرد متخصص از خارج از مدرسه برای شرکت  در این جلسه دعوت می شود. معلمان و ناظران درس را نقد و تغییراتی پیشنهاد می کنند. هنگام بحث درباره درس ،‌نه تنها به یادگیری و فهم دانش آموزان توجه می شود بلکه آن دسته از مسائل عمومی نیز که به وسیله فرضیه های اصلی درس پژوهی بیان شده اند ،‌موردتوجه قرار می گیرند و بالاخره درباره اینکه چه چیزی از درس و اجرای آن آموخته شده است ، صحبت به میان می آید . در پایان درسی که معلم ها روی آن بحث کرده اند و خلاصه همه جلسات ، در کتابچه ای جمع آوری و منتشر می شود تا معلمان دیگر نیز از آن آگاهی یابند . ( یوشیدا، 1999؛استیگلرو هیبرت، 1999؛فرناندزو یوشیدا ، 2004؛ بختیاری ، مصدقی نیک ، 1392؛ خاکباز و سرکار آرانی ، 1387).

چند توصیه

برای کاستن از برخی مشکلات و رفع بعضی موانع توصیه می شود :

• برنامه های مربوط به افزایش علاقه معلم به تدریس پژوهی ، به طور مشارکتی اجرا شوند.
• گروه های درس پژوهی در ابعاد کوچک تشکیل شوند.
• از مدیر ، معلمان دیگر و والدین دانش آموزان برای شرکت در کلاس درس دعوت به عمل آید
• ارزشیابی توصیفی به جای « نمره محوری» به کار گرفته شود.
• مدیران به تقویت تدریس پژوهی و پژوهش مشارکتی در کلاسهای درس ترغیب شوند..
• کلاسهای ضمن خدمت با تمرکز بیشتر بر مشارکت ، ارتقای دانش حرفه ای و خود ارزیابی برگزار شوند.
• مدرسه ای تدارک شود که در آن دانش آموزان برای یادگیری به کلاس درس می روند، معلمان با آسودگی خیال برای بهبود یادگیری دانش آموزان بکوشند ، مدیران فرصتی پدید آورند تا معلمان ، دانش آموزان و والدین به تعامل بپردازند ، و والدین خود را از نظام مدرسه جدا ندانند( سرکار آرانی ، 1387؛ بختیاری ، 1387؛ حبیب زاده و خاکباز ، 1387)

ارتقای توانایی حرفه ای معلمان

تدریس  پژوهی یا درس پژوهی الگویی برای بهسازی توانایی حرفه ای  معلمان و روشی برای تولید دانش حرفه ای در مدرسه است .به معلمان فرصت می دهد روابط خود را با یکدیگر و با دانش آموزان بهبود بخشند و به همکاری با همتایان ( همکاران ) و پژوهشگران آموزشی برای حمایت نظام مند ( سیستماتیک ) از تفکر انتقادی ، بازبینی و بازاندیشی در اندیشه و عمل آموزشی تشویق شوند. درس پژوهی بیش از نگاه سنتی به ارزیابی عملکرد معلمان ، بر فرایند آموزش و یادگیری ، و طراحی و سازمان دهی گفتمان اثر بخش در کلاس درس برای بهسازی آموزش متمرکز است . در این فرایند بیشتر توجه و علاقه به نیاز و عملکرد دانش آموزان در کلاس درس معطوف می شود.معلمان هم « کارگزار آموزشی » و هم «پژوهشگر آموزشی» هستند و خود را به منزله یادگیرنده مداوم ، پژوهشگر و تصمیم گیر باور دارند.

افزون بر این ، معلمان از طریق گسترش ارتباطات کلامی در کلاس درس و تمرین نحوه طراحی و سازمان دهی آن ، برگسترش یادگیری مشارکتی در کلاس درس  و حمایت از آن تأکید می کنند. بنابراین  ، چالش اصلی برای کارگزاران آموزشی در به کارگیری الگوی درس پژوهی به منظور بهسازی آموزش ، ترویج فرهنگ گفت و گو ، مشارکت مسئولانه در طراحی ، اجرا و باز اندیشی در روشهای تدریس ، و خلق گفتمان های معطوف به حل مسئله در مدرسه و کلاس درس است . بیش از یک دهه است که درس پژوهی به مثابه الگویی اثربخش برای بهسازی تدریس و آموزش در کشورهای گوناگون جهان مانند ایران ترویج می شود.

شما می توانید راهبردهای زیر را برای استفاده بهتر از درس پژوهی به کار گیرید :

1-فرصتهای گفت و گو و گردهمایی در محیط های غیررسمی را بیش از پیش برای معلمان فراهم آورید.

2-برای سهیم شدن معلمان در ایده ها و تجربه های یکدیگر، شبکه های ارتباطی اثربخشی سازمان دهی کنید.

3- نقش هریک از شرکت کنندگان را در نشست های آموزشی ، حرفه ای و پژوهش ( به ویژه اموری که ماانند درس پژوهی ماهیت مشارکتی دارند ) به روشنی معین کنید.

4- از زبانی مشترک برای تبیین ایده های یکدیگر بهره بگیرید و صبر کنید تا فهم گروهی از آنچه بیان می شود ، شکل گیرد.

5-به فرایندها و پیامدهای ( نتایج عینی ) برنامه های نوسازی آموزش به صورت هماهنگ و موزون توجه نشان دهید.

6- زمینه ها ، اهداف و برنامه های کار مشترک را به روشنی بیان کنید.

7- برای توانمند سازی معلمان ، در جستجوی چشم اندازها ، ارزشهای مشترک و ایده های قابل انتقال به فرایندهای آموزش و یادگیری باشد .

8- برای ترویج فرهنگ تعامل، گفت و گو و مشارکت ، به شیوه های نو مانند کاهش سلسله مراتب سازمانی برای سازمان دهی امور بیندیشید .

9- توجه کنید که بهسازی مستمر آموزش به ترویج الگوهای اثربخش آموزشی نیازمند است .

10-خوب است بدانید که بهسازی آموزشی تنها به پرورش تواناییهای فردی معلم محدود نمی شود . تجدید نظر در روشهای تدریس و تأکید بیشتر بر روشهای آموزش و یادگیری گروهی و مشارکتی ضروری است .

به کارگیری این راهبردها به ترویج درس پژوهی در فرایند گسترش این ایده یاری می رساند که آموزش امری فرهنگی است . در نتیجه به معلمان ایران توصیه می شود ، به تدریج در های کلاس درس خود را به روی همکاران خود بگشایند و آنها را به مشاهده فرایند تدریس خود دعوت کنند . پس از تدریس هم با آنها درباره کلاس درس و روش تدریس خود گفتگو کنند و در تجربه های یکدیگر برای بهسازی تدریس سهیم شوند. در مرحله بعد ، طرح درس مشترکی طراحی کنند و با مشارکت فعال یکدیگر و همکاری پژوهشگران آموزشی در چرخه یادگیری فعالی ( بیان مسئله ، طراحی ، اجرا ، بازاندیشی و یادگیری ) قرار می گیرند که به بهسازی سناریوهای آموزشی کمک می کند.

به منظور اجراى ناب

ویژگی‌های اجراى ناب در درس‌پژوهى که باید در برنامه‌ریزى

به آن‌ها توجه کرد، از این قرارند:

1. با روش علمى حرکت کردنن (شناخت تجربى و علمى

مکمل یکدیگرند)؛

2. توانایى رصد آینده و پیش‌بینى ‌های لازم؛

3. به نیازها و شرایط واقعى نزدیک بودن؛

4. ایجاد محیطى براى استفاده از یافته‌ها در عمل؛

5. شفافیت و روشنى در اجراى فرایند یا چرخة کار و ثبت دقیق

وقایع به‌صورت مستند؛

6. پرهیز از هرگونه خودسانسورى و کتمان حقایق؛

7. صبورى و گاه جسارت و عز ت نفس1.

 

تعداد اعضاى گروه

تجربه نشان  می‌دهد که گروه‌هاى درس‌پژوهى مطلوب، متشکل از 3 تا 6 معلم است. یکى از مشکلات گروه‌هایى با تعداد

10 نفر، مشکل برنامه‌ریزى و هماهنگى براى حضور اعضاى بیش از همة اعضاست. هم‌چنین در گروه‌هااى بزرگ احتمال اینکه براى بعضى افراد نقش تعریف شده‌اى پیدا نشود، نکتة مهمى است.

وقتى که افراد نقش تعریف شده‌اى نداشته باشند، احساس می‌کنند به‌حساب نمی‌آیند و مشارکت‌شان در گروه قابل اطمینان نیست. درگروه‌هاى پنج یا شش نفره هر فرد مسئولیت‌هایى را که قبلاً برایش مشخص شده است، انجام می‌دهد و این موضوع به گروه کمک می‌کند مؤثرتر واقع شود.

 

نکاتى دربارة تدوین گزارش

در تدوین گزارش مکتوب در سپژوهى، لازم است ضمن توجه به اصول منطقى و منظم در این زمینه، به نکات دیگرى چون آیین نگارش و چگونگى تدوین گزارش به طور مناسب از نظر فرم و ظاهر نیز توجه کرد. گرچه براى تدوین گزارش درس پژوهى، الگویى همگانى و قالبى خاص وجود ندارد، اما منطقى قوى براى سازما ندهى گزارش می‌توان ارائه کرد. برخی معلمان به دلیل محدودیت هاى زمانى و اضافه بار بروکراسى، از تدوین گزارش شانه خالى می‌کنند. با وجود این، چند راهبرد به این شرح وجود دارند که به شما در گروه درس پژوهى کمک می‌کنند تا به سرعت و به راحتى

گزارش خود را بنویسید:

1.  گزار ش نویسى را در چرخه به کار نبندید. لازم است یک نفر در گروه به عنوان دبیر یا منشى، ثبت و گزارش نویس وقایع وجمع آورى آنها را در پوشة کار به عهده بگیرد.
2. کاربردهاى چندگانه را شناسایى کنید. از معلمان خواسته می‌شود تا برگة کارى و گزار ش هایى را پر کنند که در کار با آ نها مواجه نبوده اند. در نظر داشته باشید که چگونه گروه و معلمان دیگر می‌توانند گزارش را براى اطلاع از کار خود به کار گیرند.
3.  یک مخاطب پیدا کنید.به طور کلى در تدوین یک گزارش مکتوب باید این موارد آورده شوند:

مطالب مقدماتى شامل صفحة عنوان، چکیده، تشکر و قدردانى، فهرست مطالب؛

محتواى مطلب؛

منابع؛

پیوست ها شامل فیلم ها، اسلایدها، صور ت جلسات، نامه ها، متن مصاحبه ها و...

همانطور که بیان شد، یک قالب خاص و همگانى براى تهیة گزارش درس پژوهى وجود ندارد، اما بهتر است از همان مراحل یا فرایندى که در چرخة درس پژوهى و زیر عنوان فرایند اجرا مطرح شد، براى ارائة محتواى گزارش استفاده کرد.

 

پى نوشت

1.  درس پژوهى ـ مشهد: پژوهشکدة تعلیم  وتربیت عباس زادگان. ادارة کل آموزش و پرورش.

منابع

1.     بختیــارى، ابوالفضــل (7831).  اقدام پژوهى و درس پژوهى  پژوهشنامة آموزشــى.

پژوهشگاه  آموزش وپرورش. تهران.

2.     بختیــارى، ابوالفضل و  مصدقى نیک، کبــری (2931). » درس پژوهـى: الگویى براى پرورش  حرفهاى معلمان«. رشد آموزش متوسطه. شمارة 701. دفتر انتشارات و تکنولوژى آموزشى. تهران. قابل دسترس در وبگاه: www.roshdmag.ir

3.     ســرکارآرانى، م. ر (6831). » درس پژوهى«. رشــد مدیریت مدرســه. شمارة 15. دفتر انتشارات کمک آموزشى. تهران.

4. (7831). » درس پژوهى«. رشــد مدیریت مدرســه. شــمارة 25. دفتر انتشارات کمک آموزشى. تهران.